Mükemmeliyetçilik: Nedir? Nasıl Aşılır?

1. Mükemmeliyetçilik Nedir?

Kendinin veya başkalarının yaptığı işin en iyisi olmasını istemekle imkansıza yakın sonuçlar için çaba göstermek arasındaki fark, mükemmeliyetçilik olarak adlandırılabilir. Her ne kadar iki tanım da birbirine benziyor gibi görünse de aslında birbirinden çok farklıdır. Mükemmeliyetçi kişinin kendisinden veya etrafındaki insanlardan beklentisi, hiçbir koşulda hata yapılmamasıdır. Mükemmeliyetçilik, sıfır hata gibi bir mantıkla hareket ettiğinden mükemmeliyetçi insanlar için düzeltilebilir hata kavramı kabul edilemezdir. Baştan sona yapılan işin ya da eylemin her bir aşamasında kusursuzluk beklenir. Bu kişiler yüksek hatasızlık beklentileri nedeniyle sıklıkla kuşkucu, şüpheci ve kontrolcü bireylerdir. Yüksek hedefe ulaşma beklentisi nedeniyle her zaman kaygılı olurlar ve bu duruma zaman zaman da anksiyete durumu eşlik eder^[1].

Mükemmeliyetçilik üç farklı başlıkta tanımlanabilir. Bunlar şu şekildedir:

• Kendine karşı mükemmeliyetçilik: Bu kişiler, her zaman kusursuz olmaları gerektiğini düşünürler. Bu yüzden ulaşılması neredeyse imkansız hedefleri vardır. Bu hedeflere ulaşamadıkça sürekli olarak kendilerini eleştirir ve hatta kendilerini yargılama eğiliminde olurlar.
• Başkalarına karşı mükemmeliyetçilik: Etrafındaki kişilerle iş bölümü yapmaktan sıklıkla kaçınma şeklinde kendini gösterir. Yine kusursuzluk beklentisinin yüksek olması, bu mükemmeliyetçilik tipinde de hatalar karşısında memnuniyetsizlik olarak kendini gösterir. Kişi, küçük hatalarda ya da aksaklıklarda bile etrafındaki kişilere eleştiri yöneltebilir ve hatta aşırı öfke gösterebilir.

• Sosyal beklentilerle ortaya çıkan mükemmeliyetçilik: Bu tür mükemmeliyetçilik anlayışında, kişinin sürekli olarak etrafındaki bireylerin kendi başarısını ölçtüğüne dair bir anlayış hakimdir. Mükemmellik ve kusursuzluk hedefi, bu yüzden kişinin kendisinden çok sosyal çevresini tatmin etmek için gelişir. Eleştirilme, yargılanma korkusu yüzünden kişi sürekli olarak kaygılı hissedebilir^[1].

2. Mükemmeliyetçilik Neden Olur?

İnsan davranışlarını ve kişilik özelliklerini belirleyen en önemli iki etken aile ve sosyal çevredir. Hayata başlarken karakter ve benlik duygularını geliştiren ebeveyn etkisi, mükemmeliyetçilik duygusunun ilk gelişmeye başladğı yerdir. Ailenin çocuk üzerindeki kusursuzluk beklentisi, hatalara gösterilen toleranssızlık ya da yapılan hatanın ardından çocuğa yöneltilen öfke davranışları, mükemmeliyetçi bir bireyin yetişmesine zemin hazırlar. Çocuklar yetişme döneminde böyle bir davranışa maruz bırakıldığında, her zaman en mükemmelini yapmak zorunda olduğu duygusunu benimser. Ailesi tarafından aksi halde yeterince sevilmeyeceği, kişilik oluşumuna yerleşir ve bu etki gelecekte mükemmeliyetçi olmasına neden olur^[2].

Sosyal çevre etkisi de buna benzer bir durumdur. Mükemmeliyetçi kişi, onaylanma ve kabul görme ihtiyacını her zaman kusursuz olmakla sağlamaya çalışır. Etrafındaki kişileri memnun ettiği ve hata yapmadığı sürece sevileceği inancı, kişiyi gerçek dışı bir mükemmeliyetçilik durumuna taşır. Kişinin kabul görme ihtiyacı kendini şu cümlelerle gösterir:

• Asla hata yapamam; aksi halde bütün iş mahvolur.
• Ancak mükemmel olursam sevilirim ve saygı görürüm.
• Ne kadar başarılı olursam o kadar çok sevilirim.
• Başarısızlık asla kabul edilemez.
• Ortada bir hata varsa bu mutlaka benim dikkatsizliğim yüzündendir.
• Kusursuz olmalıyım.
• Asla daha azıyla yetinemem.

3. Mükemmeliyetçilik Belirtileri Nelerdir?

Kişinin kendisi için olduğu kadar çevresindeki insanlar için de hayat zorlaştırıcı bir yaklaşım olan mükemmeliyetçilik nasıl anlaşılır? Mükemmeliyetçilik takıntısı aşırı olan insanlarda sıklıkla benzer özelliklere rastlanır. Bu tip biriyle karşılaştığınızda karşınızdaki kişinin mükemmeliyetçi veya sadece işlerin yolunda gitmesini isteyen biri olup olmadığını anlamak için, aşağıdaki özellikler üzerinden hareket edebilirsiniz:

• Sorumluluk ve Kontrol Bilincinde Aşırılık: Karşınızdaki kişi eğer gerçek bir mükemmeliyetçi ise hem kendi yaptığı işlerde hem de size verdiği sorumluluklarda tek bir kusura bile tahammül göstermeyecektir. Tam bir görev insanı olduğu için yapılan işleri sürekli yeni baştan kontrol etmek isteyecektir.
• Kişisel Hassasiyet: Kendisi hakkında başkalarının ne düşündüğü ve ne hissettiğini fazlasıyla önemser. Bu yüzden sürekli olarak onaylanma ihtiyacı duyar.
• Tünel Bakışı Etkisi: Olayların detaylarında fazlasıyla vakit geçirdiği için büyük resmi göremez ve bu yüzden keşfettiği küçük hatalar fazlasıyla zamanını alır.
• Algıda Seçicilik: Olumlu olan durumlara hak ettiğinden daha az anlam yüklerken olumsuz durumlara abartılı tepkiler verebilir.
• Zihin Okuma: Çevresindeki kişilerin düşüncelerini okumaya meyillidir ve bu düşünceler nedense hep olumsuz düşüncelerdir.
• Felaket Senaristi: Olumsuz bir durum ortaya çıktığında adeta mükemmeliyetçi kişi için dünyanın sonu gelmiştir. Yaşadığı olumsuz durum içinden çıkılmazdır. Bu durum nedeniyle içine kapanabilir ve hatta depresyona girebilir.
• Siyah ya da Beyaz: Mükemmeliyetçi için gri renk yoktur. Her olaya ya hep ya hiç veya siyah ya da beyaz gözüyle bakar. Elbette bu bakış açısı sabit fikirliliği de beraberinde getirir^[2].

4. Mükemmeliyetçi Kişilik Nasıl Olur?

Sık sık kendinizi ve başkalarını eleştirirken bulur musunuz? Çok basit hataları aslında çok önemli sorunlar gibi algılar ve hemen yargılamaya geçer misiniz? Kendinizde bu gibi soruların birçoğunun cevabını “evet” olarak görüyorsanız siz de mükemmeliyetçi olabilirsiniz. Mükemmeliyetçi kişilik nasıl olur? Mükemmeliyetçi insanlar ne tür davranışlar sergiler? Öne çıkan noktalar arasında şunları sayabiliriz:

• Organizasyon, planlama, sınıflandırma: Sürekli olarak hayatı programlı ve düzen dahilinde yaşamak mükemmeliyetçilik göstergesi olabilir. Hayatı zaman zaman akışına bırakamamak ve plansız programsız olma düşüncesine tahammülü olmamak da bu kapsamda düşünülebilir.
• Denetleme, onaylanma ihtiyacı: İşin ya da eylemin her safhasında kontrol etme ve onay alma ihtiyacı, mükemmeliyetçiliğe güzel bir örnektir. Çünkü kişinin herhangi bir hataya tahammülü yoktur. Mutlaka yapılan işin her aşaması kusursuz olmalıdır.
• Düzeltme ve tekrarlama: Ortaya çıkan iş kusursuz bile olsa mutlaka düzeltilmesi gereken bir tarafı vardır. Bu yüzden tekrar tekrar gözden geçirilmeli ve kontrol edilmelidir.
• Kararsızlık ve ikilemde kalma: Her zaman daha iyisi mutlaka vardır. Yaptığı işi yeterince beğenmeme ya da başka bir alternatifle arada kaldığında hangisinin daha iyi bir seçim olduğu konusunda karar verememe gibi durumlar da mükemmeliyetçi davranışlardan biridir.
• Erteleme: Kusursuz ve her zaman doğru olması için işi son ana kadar erteleme davranışı da mükemmeliyetçi kişilerde görülebilen bir özelliktir. Sıklıkla yapılacak iş, mükemmeliyetçi kişiler tarafından son dakikaya bırakılır ya da hiç yapılmamaya kadar gidebilir.
• Başkalarını değiştirme baskısı: Kişinin kendine karşı sergilediği aşırı mükemmeliyetçilik baskısı, yeterince mükemmel olduğunu düşünmediği etraftaki insanlar için de uygulanır. Eleştirel ve değiştirmeye yönelik baskıcı bir kimlik sergiler^[1].

5. Mükemmeliyetçilik Bir Hastalık mı?

Mükemmeliyetçilik için bir hastalık olduğunu söylemek tek başına doğru bir tanımlama değildir. Mükemmeliyetçilik bir kişilik türüdür. Ancak bu tip kişiliğe eşlik eden birtakım hastalıklardan bahsedilebilir. Bu hastalıklar davranışsal hastalıklardır ancak sonuç itibariyle kişinin hem zihinsel hem de fiziksel sağlığı üzerinde etki oluşturabilirler. Mükemmeliyetçi bireylerde görülen birkaç davranışsal bozukluk şu şekilde sıralanabilir:

• Depresyon: Aşırı düşünmek ve detaylara takılıp kalmaktan dolayı kişi bir süre sonra asosyal olmaya ve yalnız kalmaya daha fazla ihtiyaç duyabilir. İlgilendiği eylemlerin mükemmel olmadığı için tatmin etmemesi, mükemmeliyetçi kişiyi depresyona itebilir.
• Kaygı Bozukluğu, Anksiyete:  Kişinin kendi yaptığı işlerde ya da başkalarına yüklediği sorumluluklarda sonucun yeterince mükemmel olmayacağı endişesi taşıması, kaygı bozukluğu ve anksiyete gibi bir hastalık olarak ortaya çıkabilir.

• Beslenme Bozukluğu: Kendi bedenini sürekli olarak eleştiren ve daha zayıf olması gerektiğini düşünen kişilerde, bir süre sonra aşırı iştah azalması görülebilir. Zamanla normalden aşırı derecede zayıflamaya doğru giden süreçte Anorexia Nervosa gibi ölümcül bir hastalık söz konusu olabilir.
• Obsesif Kompulsif Bozukluklar: Her zaman daha kusursuz sonuca ulaşma beklentisi, bir süre sonra kişide tekrarlayan davranışlara dönüşebilir. Örneğin temizlik takıntısı, sürekli el yıkama v.b. davranışlar obsesif kompulsif bozukluklara birkaç örnektir.

6. Sporda Mükemmeliyetçilik

Sporcuların zihinsel ve psikolojik olarak mücadeleye hazır olması bir bütün olarak değerlendirilmelidir. Sportif olarak mükemmeliyetçilik anlayışını kaybetmeyi reddetme, kaybetmeye karşı direnme ya da yarışmayı bırakamama şeklinde tanımlanabilir. Sporda mükemmeliyetçiliğin hem olumlu hem de olumsuz tarafları vardır. Örneğin sonuna kadar mücadele etme isteği ve her ne koşulda olursa olsun mücadelede kalma isteği, mükemmeliyetçi bir davranış olmakla beraber olumlu bir davranıştır. Kendine imkansız hedefler koymak ve bu hedeflere ulaşmakta zorlandıkça kendini sürekli eleştirmek sporda mükemmeliyetçiliğin olumsuz tarafı olarak kabul edilebilir.

Sporcu, kendi potansiyelinin farkında olmalı ve hem uğraştığı spor dalı hem de kendi adına ulaşılması mümkün en uzak hedefe doğru yönelmelidir. Bu anlamda mükemmeliyetçilik ise hedefe doğru ilerlerken vazgeçmeden, yorulmadan, elinden gelenin en iyisini yapabilmek anlamına gelir.

7. Mükemmeliyetçilik Nasıl Aşılır?

Mükemmeliyetçilik her ne kadar kendi başına bir hastalık olarak değerlendirilmese de çözümü için öncelikle bireyin bu durumu kabul etmesi ve ardından psikolojik terapi sürecine girmesi gerekir. Terapi sürecinde kişinin kendine birtakım sorular sorması istenir. Bu sorularla mükemmeliyetçi kişi kendini daha yakından tanıma fırsatı bulur ve kusursuzluk arayışının altındaki gerçek nedenleri keşfetmeye başlar. Cevapları buldukça konulara ve olası sorunlara daha normal bir açıdan ve bütünsel olarak bakması beklenir. Mükemmeliyetçi kişiye sorulabilecek sorulardan bir kısmı şu şekilde olabilir:

• Sizce mükemmel olmanın yararlı ve zararlı tarafları nelerdir?
• Sizden mükemmel olmanızı isteyen ebeveynleriniz kimlerdi?
• Hata yaparsanız ne olur, kendinizi nasıl hissedersiniz?
• Ya hep ya hiç düşüncesinden vazgeçmek nasıl hissettiriyor?
• Hata yapınca ya da yapılan bir hatayla karşılaşınca aklınızdan neler geçiyor?
• Mükemmel olunca ne elde edeceğinizi düşünüyorsunuz?
• Her şeyi kontrol altında tutabilmenin mümkün olduğunu düşünüyor musunuz?

Yaşama etki eden ve bir anlamda yaşamı zorlaştıran durumlardan biri olan mükemmeliyetçilik, çocukluktan itibaren gelişen ve derinleşen bir kişilik türüdür. Mükemmeliyetçi insanların kabul etmesi gereken ilk gerçeklik “mükemmel olmak değil, mutlu olmak önemlidir.” mottosuna biraz daha yaklaşmak olabilir. Belki de mükemmeliyet duygusuyla kendinize ve etrafınızdaki insanlara verilen zararları önlemek bu yolla mümkündür. Her şeyden önce daha en başında ailenin çocuk üzerinde yarattığı olumlu ve olumsuz etkiler, onun kişilik gelişimi üzerinde büyük bir fark yaratır. Kendinizde mükemmeliyetçiliğe dair belirtiler olduğunu düşünüyorsanız, öncelikle durumu olduğu gibi kabul ederek daha esnek düşünmeye başlayabilirsiniz. Unutmayın; her yol atılan ilk adım sayesinde tamamlanır^[2].