Nitrik Oksit Nedir? Nitrik Oksit İçeren Besinler Nelerdir?

Nitrik Oksit Nedir?

Bilim dünyasında saygın bilim dergilerinden biri olan Science dergisi 1992’de nitrik  oksidi yılın molekülü olarak seçti, ardından nitrik oksit üzerinde yapılan çalışmalar yapan üç bilim insanına 1998 Nobel Fizyoloji ve Tıp Ödülü’nü kazandırdı. Bir radikal olan nitrik oksitin gerçekten de doğada bulunan bir çok molekül gibi hem zararlı hem de etkileri yok değil. Bulunmasının uygun olmadığı yerlerde ve miktarlarda bulunduğu durumlarda mesela hücrelerin yaşaması için temel biyokimyasal süreçlerden biri olan enerji üretim mekanizmasının hücre içindeki elemanı olan mitokondrilerdeki solunumu baskılar. Ayrıca demir sülfür içeren enzimlerle ile birleştiği takdirde bunların etkinliğini engeller^[1].

Genetik yapıtaşı olan DNA’da parçalanmalara ve yıkımlara yol açar; serbest oksijen radikalleri ile tepkimeye girmesi halinde biyolojik yapılar üzerinde son derece tehlikeli etkileri olan ürünlerin ortaya çıkmasına sebep olabilir. Kısacası, nitrik oksit pek masum etkileri olan bir molekül olarak sınıflandırılamaz. Geçen on yılda nitrik oksit ile ilgili yapılan çalışmalar eskiden sadece hava kirliliği gibi zararlı etkiler yaptığı zannedilen bu gazın aslında pek çok biyolojik, patofizyolojik  işlemde önemli rolü hatta tedavi edici etkileri olduğunu göstermiştir.

Yapılan birçok çalışma ve yayımlanan binlerce klinik ve deneysel araştırma dikkate alındığında, nitrik oksitin vücutta kan basıncının ve sindirim sisteminin düzenlenmesinden, bakterilere karşı bağışıklıkta; zehirli maddelerden karaciğerin korunmasına, kalp sağlığının korunmasına kadar birçok alanda vazgeçilmez işlevlerinin bulunduğunu göstermektedir. Nitrik oksitin vücutta önemli işlevlerinden biri de hücrelerde haberci bir molekül olarak görev almasıdır. Memeli canlılarda biyolojik sinyalleri aktaran aracı bileşikler içerisinde en basit, en küçük ve en hafif molekül ve şimdiye kadar bilinen tek gaz formlu molekül olması onu önemli kılmaktadır. Çünkü bu formu sayesinde kolay ve hızlı olarak birçok hücreye ulaşmakta, sonra aniden yok olmakta ve en önemlilerinden biri de neredeyse her hücrede sentezlenir^[1].

Nitrik Oksit Ne İşe Yarar?

• Kalp Damar Sisteminde kan hücrelerin aşırı damarlarda birikimini ve birbirine yapışmasını buna bağlı oluşabilecek pıhtı oluşumunu ve damar tıkanıklığını engellemek  kanın akışkan olmasını sağlamak için nitrik oksit görevlidir. Bu durum damardaki nitrik oksitin kan basıncını düşürülmesi ve kan akışınının düzenleme görevini gösterir^[2].
• Solunum sisteminde pulmoner hipertansiyon denen akciğer rahatsızlığı durumunda nitrik oksit seçici olarak akciğer damarlarında genişletici etki göstererek durumu düzenlemeye yardımcıdır^[2].
• Sinir sistemi üzerindeki etkileri ile ilgili ilk araştırmaya 1988 yılında beyinde nitrik oksit benzeri bir molekülün bulunmasıyla başlanmıştır. İnsan ve hayvan beyninin neredeyse tüm bölümlerinde değişik miktarlarda nitrik oksit saptanmıştır. Yapılan hayvan deneylerinde nitrik oksit sentezinin engellenmesinin öğrenme yeteneğinde azaltıcı bir faktör olduğu aynı zamanda hafızanın oluşumda önemli etkileri olduğu saptanmıştır. Nitrik oksitin aynı zamanda görme, koklama, ağrı ve açlık gibi durumları algılamada önemli rol oynadığı düşünülmektedir^[2].
• Bazı araştırmacılar kansere karşı önemli bağışıklık rolleri olduğunu düşünmektedir^[2].
• Nitrik oksit bağışıklık sisteminin vücuda zarar verdiği değişik otoimmün hastalıklarda da etkili olduğu düşünülmektedir. Lupus, romatoid artrit, osteoartrit gibi vaskülit ve romatizmal hastalıkların bir faktörünün nitrik oksitin vücutta aşırı miktarda üretilmesi olduğu düşünülmektedir^[2].
• Mide-bağırsak yolu boyunca dalga şeklindeki kasılması ve gevşemesi işlevinin gevşeme işlevi sırasında nitrik oksitin rol aldığı gösterilmiştir. Bebeklerde görülebilen, infantil hipertrofik pilor stenozu denilen, midenin bağırsaklara boşalmasını engelleyen ve kusmalara yol açan kas kasılmasının da nitrik oksit yokluğu sonucunda da olabildiği gösterilmiştir.
• Kas ağrılarının azalmasına yardımcı olur^[2].

• Tıptaki karşılığı erektil disfonksiyon olan halk arasında iktidarsızlık olarak bilinen durumun tedavisine yardımcı olur. Nitrik oksit kaslar üzerindeki etkisi sayesinde penis içinde bulunan kasların gevşemesine ve penisin içindeki bölümlerin kanla dolmasını sağlar böylece penisin dikleşmesi sağlanır. Yapılan araştırmalar ve çalışmalar kullanılan tıbbi takviyelerin nitrik oksitin üretiminin artmasını sağlayarak iktidarsızlık tedavisine yardımcı olabileceğini göstermektedir^[2].
• Tip 2 diyabet hastalarında bozulan mekanizmalardan biride nitrik oksitin üretim mekanizmasıdır. Vücuttaki nitrik oksit miktarı diyabet tedavisi ve buna bağlı oluşabilecek komplikasyonların önlenmesinde etkilidir. Bu yüzden bir uzman tavsiyesi eşliğinde takviye ediciler kullanılabilmektedir. Yapılan araştırmalarda özellikle L-argininin türevinin diyabetli kişilerde kan şekerinin dengelenmesine yardımcı olduğu gösterilmiştir^[2].

Nitrik Oksit İçeren Besinler

  Beslenmede yapılacak ufak değişikliklerle vücuttaki nitrik oksit seviyesini doğal yollarla yükseltip bu molekülün vücuttaki önemli etkilerinden yararlanmak mümkün. Bol meyve, sebze, kuruyemiş, sağlıklı proteinler bu besinlerin en temelleridir^[3]:

• Yapılan araştırmalar pancar tüketen kişilerin nefeslerindeki nitrik oksit seviyesinin %21 arttığını göztermektedir. Zengin bir nitrat deposu olan pancar bilişsel ve fiziksel performansın gelişmesinde, tansiyonunun düşürülmesinde olumlu etkilere sahiptir.
• Sarımsak içerdiği enzimler sayesinde nitrik oksit sentezini aktive ederek oluşumunu sağlar. Hayvanlarda yapılan çalışmalarda sarımsağın janda bulunan nitrik oksit seviyelerini %40 kadar arttırdığı gözlemlenmiştir. Bu etkileri sayesinde kan basıncını düşürmeye ve egzersiz kapasitesini artırmaya katkı gösterir.
• Bitter çikolata araştırmalarda kakaoda bulunan flavonoidlerin etkisiyle kalp sağlığını güçlendirme ve hücrelerin hasarlardan koruması için gereken nitrik oksit seviyesini vücutta oluşmasına yardımcıdır. Günde 30 gr bitter çikolata tüketen bireylerin kan basınçlarında önemli düşüşler saptanmaktadır. Aynı zamanda yapılan araştırmalar  bitter çikolatanın kalp hastalığı riskini düşürmede etkili rol oynadığını göstermektedir.
• Yeşil yapraklı sebzelerden olan ıspanak, roka, lahana gibi sebzeler nitrik oksitin temeli olan nitrat deposudur. Beslenmede düzenli tüketilmeleri kanda ve dokulardaki nitrik oksit seviyesinin normal seviyelerde tutulmasını sağlar. Bu sebzelerden zengin bir öğünün ardından tükürükte bulunan nitrat seviyesinin sekiz kat yükseldiği ve kan basıncının önemli derecede düştüğü gözlemlenmiştir.
• Mükemmel C vitamini kaynağı olan portakal, mandalina, limon, greyfurt gibi turunçgiller ailesi beslenmede oldukça önemlidir. Yapılan araştırmalar nitrik oksit sentaz enzimi seviyesinin artışında önemli etkileri olduğunu saptanmıştır.

Nar hücreleri travmalara karşı korumakta etkili güçlü antioksidanlar içermektedir. Nar suyu içmenin egzersiz kapasitesi için olumlu etkileri mevcuttur. Çalışmalar narın antioksidanlar etkisiyle nitrik oksit seviyesini artırdığını, kan akışını hızlandırıp iyileştirdiğini, kalp ve damar sağlığında koruyucu olduğunu ortaya koymuştur.

• Nitrik oksit üretiminde etkili olan amino asit türevi arginin içeren kuruyemişler beslenmede önemli yer tutar. Yapılan çalışmalarda arginin bakımından zengin besinlerin tüketilmesinin kandaki nitrik oksit düzeyi ile yakından ilişkili olduğunu göstermiştir. Aynı zamanda kuruyemişlerin kan basıncına da olumlu etkileri vardır.
• Karpuz argini yönünden en zengin meyvelerdendir. Yapılan son araştırmalar karpuz tüketimini artırmanın sadece nitrik oksit seviyelerine değil aynı zamanda egzersiz kapasitesini artırabileceğini, kan basıncı düşürdüğünü ve kan akımını hızlandırdığını ortaya koymuştur.
• Turpun 100 gramında bulunan 625 mg nitratla  zengin başka bir besindir, bu nedenle sağlıklı kan akışı için önemli bir besindir. Ayrıca turp flavonoidler açısından zengindir.

• Yüksek düzeyde nitrat içeren kereviz düşük tansiyonu ve kalp sağlığını desteklemek için beslenmede önemlidir.
• E, C vitamini ve polifenollerden zengin besinlerle beslenmeyi çeşitlendirmek gereklidir. C vitamini; cilt, kemikler, tendonlar ve kıkırdak dahil olmak üzere pek çok  bağ dokunun oluşumuna, yenilenmesine, iyileşmesine ve sinirsel iletime yardımcıdır. E vitamini, polifenoller ise vücutta hastalığa neden olan serbest radikallerin zararlı etkilerinden karaciğeri, vücudu korur ve bağışıklık sistemini güçlenmesine yardımcı olur.
• Mide ilaçlarının sürekli kullanımından kaçınılmalıdır çünkü nitrik asit oluşabilmesi için mide asitleri gereklidir. Mide ilaçları ise bu asitleri baskılar.  
• Sık sık gargara yapılmamalıdır. Yapılan araştırmalar, gargaranın nitrik oksit üretmek için gerekli olan ağız florasında bulunan bakterilere zarar verdiğini bildirmektedir.
• L-arginin ve L-sitrulin gibi amino asitlerinden zengin beslenmek önemlidir. Özellikle gebelerde dahil olmak üzere yüksek tansiyon şikayeti mevcut olan bireylerde, L-argininin kan basıncını düşürmede etkili olduğu bilinmektedir. Günde 30 grama kadar L-arginin tüketimi güvenli düzey olarak kabul edilir.
• Sigara kullanılmamalıdır. Sigara içmenin neden olduğu damarlardaki hasar sonucu nitrik asit üretimi azalmaya başlar. Sigara endotel hücrelerine doğrudan fiziksel hasara neden olmasının yanında bağışıklık yanıtına neden olan enfeksiyon riskini artırır. Sigara tüketimi damar içi pıhtı ve tıkanık oluşumu gibi hastalıkların gelişimi için en önemli önlenebilir risk faktörüdür.

Bütün bu maddeler ışığında düzenlenen bir beslenme planı; daha sağlıklı, uzun ömürlü sürdürülebilir yaşam şekli ve hastalıklardan korunma konusunda yardımcı bir mekanizma geliştirmeye yardımcı olacaktır.

Nitrik Oksit Ve Egzersiz İlişkisi

Nitrik oksitin etkili ve verimli şekilde vücuttaki sistemler tarafından kullanılabilmesi için egzersiz de önemli bir yer tutar. Egzersizde dikkat edilmesi gerekenler ise aşağıda belirtilmiştir^[4].

• Nefes vermeyle atılan nitrik oksit egzersiz sırasında artmaktadır.
• Egzersiz yaparken idrar aracılığıyla atılan nitrik oksit ürünleri artar.
• Soğuk ortamda spor yapınca nitrik oksit azalmaktadır.
• 4 haftalık düzenli egzersiz sonucu nitrik oksit seviyesi artar.
• Yapılan araştırmalarda insanlar ve deney hayvanları üzerinde yapılan çalışmalarda fiziksel egzersizin, nitrik oksit gibi ürünlerin salgılanması ile kalp damar sistemi arasında güçlü bir rolünün olduğu görülmüştür. 
• Egzersizin kalp ve damar hastalıklar üzerindeki olumlu etkileri, nitrik oksit üretimi, kolesterol seviyesindeki azalma, periferal vasküler direncin azalması ile yüksek derecede ilişkilidir. Son yıllarda yapılan çalışmalar, egzersiz ile nitrik oksit üretiminde bir artışın olabileceği ve bu artışında uzun süreçte kalp damar sisteminde koruyucu bir etkisi olabileceğini göstermektedir. Nitrik oksitin ortaya çıkması damarlarda elastikiyeti artırarak, damar içlerinde pıhtı gelişimini engelleyici ve geciktirici bir rol üstlenebileceğini vurgulamaktadır.
• Yapılan çalışmalar kısa ya da uzun sürekli, düzenli ya da düzensiz tüm egzersizlerin nitrik oksit seviyesini arttırdığını göstermektedir.
• Oldukça basit görülse de yürümek veya yüzmek gibi egzersizler kalp sağlığına yönelik birçok olumlu sonuç göstermektedir.  Vücuttaki endotel hücrelerinden nitrik oksit salınımının uyarılmasına yardımcı olur. Endotel,  damarları kaplayan ve kan damarlarının sağlıklı kalmasına yardımcı olan nitrik oksit üreten ince hücre tabakası anlamına gelir.
• 2017 yapılan bir araştırmada burundan nefes almanın nitrik oksit seviyesini ağızdan nefes almaya oranla daha çok etkilediği görülmüştür.
• Nitratların nitrik oksit dönüşüp kullanılabilmesi için vücutta bakteriler tarafından nitritlere dönüştürülmesi ilk basamaktır. Bu sebeple, besinlerdeki nitratların nitrik oksite dönüşümü, ağızdaki mevcut bakteriyel etkileşimler ve mide asidi gibi faktörlere bağlı olarak değişebilir.